امام علی علیه السلام و اقسام علوم

1- پرهیز از برخی اقسام علوم

در روزگاران گذشته یکی از اقسام علم نجوم و ستاره شناسی بود که در غیب گوئی کاربُرد داشت.
که زندگی و مرگ و تولد اشخاص و حوادث و تحولات اجتماعی و به قدرت رسیدن و شکست قدرت ها و حکومت ها را تا حدودی بازگو می کردند.
البته بسیاری هم دکان باز کرده از این راه روزی می خوردند که غالباً پیشگوئی های آنان دروغ بود.
عبدالله بن عوف نقل کرد:
امام علی علیه السلام عازم جنگ نهروان بود که منجمی آمد و فرمود:
اگر در این ساعت حرکت کنید شکست می خورید.
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
تو از حوادث غیب چه می دانی؟ تو چه می دانی در شکم این حیوان چیست؟ نر یا ماده؟
هر کس تو را تصدیق کند قرآن را انکار کرده است.
***
سپس امام علی علیه السلام به اصحابش فرمود:
با نام خدا حرکت کنید.
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و لشگریانش به نبرد خوارج رفتند و با پیروزی بازگشتند.
آنگاه امام علی علیه السلام مردم را نصیحت فرمود:
أتَزعمُ أنَّکَ تهدی إلی الساعه التی مَنْ سار فیها صُرف َ عنهُ السوءُ؟ و تخوفُ مِنَ الساعه التی مَنْ سار فیها حاق به الضُّرَّ!! أیها الناسُ، إیاکُمْ و تَعَلُّمَ النجومِ، إلا ما یُهْتَدی به فی برٍّ أوْ بحر، فإنها تدعو إلی الکهانَه، و المنجِّمُ کالکاهِنِ، و الکاهِنُ کالسَّاحِرِ، و السَّاحِرُ کالکافِرِ! و الکافِرُ فی النارِ! سیروا علی اسْمِ الله.
***
(به هنگام حرکت برای نبرد با خوارج، شخصی با پیشگویی از راه شناخت ستارگان گفت: اگر در این ساعت حرکت کنید، پیروز نمی شوید و من از راه علم ستاره شناسی این محاسبه را کردم. امام علی علیه السلام فرمود:)
«گمان می کنی تو از آن ساعتی آگاهی که اگر کسی حرکت کند زیان نخواهد دید؟ و می ترسانی از ساعتی که اگر کسی حرکت کند ضرری دامنگیر او خواهد شد؟ کسی که گفتار تو را تصدیق کند، قرآن را تکذیب کرده است، و از یاری طلبیدن خدا در رسیدن به هدفهای دوست داشتنی، و محفوظ ماندن از ناگواریها، بی نیاز شده است.
گویا می خواهی به جای خداوند، تو را ستایش کنند! چون به گمان خود مردم را به ساعتی آشنا کردی که منافعشان را به دست می آورند و از ضرر و زیان در امان می مانند.
ای مردم، از فراگرفتن علم ستاره شناسی برای پیشگویی های دروغین، بپرهیزید، جز آن مقدار از علم نجوم که در دریانوردی و صحرانوردی به آن نیاز دارید، چه اینکه ستاره شناسی شما را به غیب گویی و غیب گویی به جادوگری می کشاند، و ستاره شناس چون غیب گو، و غیب گو چون جادوگر و جادوگر چون کافر و کافر (1) در آتش جهنم است. با نام خدا حرکت کنید.» (2)
***
إیاکُمْ و تَعْلُّمِ النُّجومِ إلا ما یهتدی فی بَرٍّ أوْ بَحر (3)
«از علم نجوم بپرهیزید مگر آن مقدار که در صحرا نوردی و دریانوردی لازم است»
***

2- اشاره هائی به علم روانشناسی

الف- رفتارشناسی

در قرن اخیر که روانشناسی به صورت کلاسیک در دانشگاه های دنیا به بحث و بررسی گذاشته شد، و مباحث مربوط به آن بیشتر و بهتر شناسائی گردید.
جوانب دیگری از این علم ارزشمند کشف و مورد ارزیابی قرار گرفت که یکی از آنها «رفتار شناسی» است،
از علم رفتارشناسی که واکنش طبیعی بدن نسبت به افکار و احساسات درونی است
از آن در رشته قضائی و کیفری
و جرم شناسی
استفاده های فراوانی می کنند، چون به این حقیقت رسیده اند که آنچه در جان و دل و فکر و قلب آدمی است بگونه ای خود را در دست و زبان و رفتار ظاهری نشان خواهد داد و نیکو گفت:
«از کوزه همان برون تراود که در اوست»
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در چهارده قرن قبل، این حقیقت روشن «رفتارشناسی» را توضیح داده اند:
ما اَضْمَرَ اَحدٌ شیئاً إلا ظَهَرَ فی فَلَتَاتِ لِسانهِ و صفحاتِ وَجْهِهِ
***
«کسی چیزی را در درونش پنهان نمی کند مگر آنکه آن چیز خود را زبان و حالات چهره اش آشکار می سازد» (4)
***

ب- روان شناسی بالینی (درمانی)

امام علی علیه السلام در چهارده قرن پیش، هم به بیماری روانی اشاره فرمود و هم راه درمان را معرفی کرد که:
إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْاءبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفُ الْحِکَمِ
***
«همانا این قلب ها افسرده می شوند چنان که بدن ها خسته و افسرده می شوند، پس برای درمان افسردگی روح از سخنان حکمت آمیز و زیبا استفاده کنید» (5)
***
که امروزه با گوش دادن سخنان اخلاقی، عرفانی، پند و اندرزهای حکیمانه، تلقین با عبارات حساب شده، درمان افسردگی روح، تحقق می یابد که فرمود:
إِنَّ کَلَامَ الْحُکَمَاءِ إِذَا کَانَ صَوَاباً کَانَ دَوَاءً (6)
***
«همانا سخنان دانشمندان اگر درست باشد داروی شفابخش است.»
***
- توجه به مسائل روانی کودکان یتیم
بسیاری، نیازها و نیازمندیهای یتیمان را از دیدگاه امور مادی می نگرند، که باید دارای مسکن و همسر و لباس و تغذیه مناسب شوند.
اما حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به همان اندازه ای که به احتیاجات مادی و جسمی یتیمان فکر می کرد،
به رفع نیازها و کمبودهای روانی آنها نیز می اندیشد.
تا دچار عقده های روانی، یا کمبودهای عاطفی نگردند.
امام علی علیه السلام یتیمان را دور خود جمع می کرد، و با انواع بازی ها، و صدای تقلیدی از گوسفند آنها را می خنداند،
روزی یتیمان را به منزل آورد، و خواست به آنها عسل بخوراند، انگشتان خود را می شست، و با انگشتان خود عسل در دهان یتیمان می گذارد که دو نوع شیرنی را بچشند؛
شیرینی عسل
و شیرینی از دست پدر گرفتن (7)
گرچه افراد ناآگاه به حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام اعتراض می کردند، که این کارها در شأن شما نیست.
اما امام علی علیه السلام به نکات ظریفی توجه می کرد که امروز در
علم روانشناسی
روانشناسی کودک
و روانشناسی تربیتی
بسیار مورد توجه است.
زیرا روانشناسان می گویند:
علل بزهکاری فرزندانی که پدر یا مادر را از دست دادند کمبودهای عاطفی است.
***
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آنقدر به یتیمان توجه داشت، و با آنها مهربانی می کرد که برخی از یاران امام می گفتند:
لَوَددْتُ اِنی کنتُ یتیماً
«ای کاش منهم یک یتیم بودم» (8)
***

ج- آمادگی روانی «شناخت حالات روح»

از نظر روانشناسی، روح آدمی حالات گوناگونی دارد.
گاهی حالت پذیرش و شادابی
و گاهی حالت افسردگی.
اگر انسان، ویژگی های روانی خود و دیگران را بشناسد و متناسب با حالت پذیرش و شادابی روان آدمی، دست به کاری بزند حتماً موفق خواهد شد که امام علی علیه السلام این نکته روانی را در چهارده قرن قبل تذکر داد:
انَّ لِلْقُلُوبِ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُکْرِهَ عَمِیَ
***
«همانا روح آدمی حالت شادابی و پذیرش، و افسردگی و امتناعی دارد، پس در حالت شادابی و پذیرش اقدام به کارهای مورد علاقه کنید، زیرا اگر قلب به کاری مجبور گردد، دچار کوری و نا آگاهی می گردد» (9)
***
از کلام وحی گونه ی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می توان، «روانشناسی عبادت» را نیز مطرح کرد، که عبادت و دعا باید متناسب با روان و شادابی روح انسان صورت پذیرد، تا همواره با نشاط و حالت پذیرش عبادت کنیم که لذت ببریم.

د- تفاوت روانشناسی زن و مرد

امروزه با گسترش علم روانشناسی، و کشف جوانب گوناگون آن، رشته های روانشناسی بسیار گسترش پیدا کرده است،
روانشناسی انسانی، نوجوانی، کودک و حتی روانشناسی حیوانی، یکی از واقعیت هائی می باشد که در علم روانشناسی مورد بررسی است،
که یکی دیگر از جوانب گسترده ی آن تفاوت روانشناسی زنان و مردان است.
گرچه هر دو انسان بوده و دارای ارزش های اخلاقی مشترک می باشند، اما چون در نظام آفرینش هر کدام وظائف متفاوتی به عهده دارند و در بیولوژی، فیزیولوژی، و دیگر خصوصیات جسمی دارای تفاوتهای گوناگونی هستند.
و در مسائل روانی نیز تفاوت های فراوانی خواهند داشت که امام علی علیه السلام به برخی از تفاوت های روانی هر دو اشاره می کند:
خِیَارُ خِصَالِ النِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ الرِّجَالِ الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ فَإِذَا کَانَتِ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا کَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ یَعْرِضُ لَهَا.
***
(برخی از نیکوترین خلق و خوی زنان، زشت ترین اخلاق مردان است، مانند، تکبر و به خود بالیدن، ترس، بخل، هرگاه زنی متکبر باشد، بیگانه را به حریم خود راه ندهد، و اگر بخیل باشد اموال خود و شوهرش را نگهبان است، و چون ترسان باشد از هر چیزی که به آبروی او زیان رساند فاصله می گیرد.) (10)
***
روانشناسان عصر ما امروزه با حقائق یاد شده آشنا شدند که روانشناسی زنان را جدای از مردان به ارزیابی می گذارند،
در حالی که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در چهارده قرن قبل به آن اشاره فرمود.

ه‍- ارتباط روح و جسم

امروزه با تکامل و گستردگی روان شناسی بالینی «درمانی» یکی از حقائقی که کشف شد، «ارتباط روح و جسم» و تأثیر بیماری های روح در جسم، و بیماری های جسم در روح است.
انسان غصه می خورد که یک امر روانی است،
اما زخم معده و اثنی عشر پدید می آید که یک امر جسمانی است.
ورزش یک امر جسمی و مادی است، اما روح را تقویت می کند.
امام علی علیه السلام این حقیقت را چهارده قرن قبل بیان فرمود که:
صِحّهُ الجسد، مِنْ قلهِ الحَسدِ (11)
«سلامت جسم از اندک بودن حسد است.»
***
و در غریب کلام شماره ی 3 فرمود:
اِنَّ للخُصُومَهِ قُحْماً
«خصومت و دشمنی مهلکه هائی دارد»
***

و- ارتباط نیایش و روانشناسی

(به عنوان ج- آمادگی روانی در همین فصل مراجعه شود.)

ز- استفاده از روانشناسی در قضاوت

قضائی دوم- علم روانشناسی و قضاوت

3- مردم شناسی

الف- صفات مردان ستمگر

مردانی که ظلم و ستم می کنند از نظر روانشناسی صفاتی دارند که حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آنها را به روشنی می شناساند.
که فرمود:
سه خصلت عمومی دارند:
1- یَظلِمُ مَنْ فَوْقُهُ بِالمَعْصیهِ
(با نافرمانی نسبت به مافوقش ستم می کنند.)
***
2- و مِنْ دونَهُ بِالغَلَبهِ
(به زیردستان با زور و فشار برخورد می کند.)
***
3- و یُظاهِرُ القَومَ الظَّلمه
(و پشتیبان ستمگران می باشد.) (12)

ب- شناخت قدرت تحمل زنان

در شناخت روحیات زن فراوان گفته و نوشته اند، اما امام علی علیه السلام که عالم به غیب است، و واقعیت ها را آنگونه که هستند می نمایاند، نکات ارزشمندی نسبت به روانشناسی بانوان دارند که قابل توجه است می فرماید:
المراهُ تَکْتُمُ الحُبَّ اَربعینَ سنه، و لا تَکْتُمُ البُغضَ ساعهً واحدهً
***
«زن چون کانون حیاء است عشق و محبت را ممکن است چهل سال در دل پنهان نگهدارد، اما ناراحتی و کینه را یک ساعت هم تحمل نمی کند «چون کانون عاطفه است» (13)
***

ج- روانشناسی زن

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به زن، اظهار نظر زیبائی دارد که هیچکس در گذشته و آینده نتوانست و نمی تواند به زیبائی آن سخن براند،
امام علی علیه السلام با توجه به ظرافت ها، و عواطف حساس روحی زن، و از اینکه از نظر اندام و جسم هم خداوند او را مظهر جمال و زیبائی فوق العاده ای قرار داد،
زن را به گُل تشبیه می کند و می فرماید:
انَّ المرأهَ رحیانه و لیستْ بقهرمانه
***
«همانا زن گل است، و چونان قهرمانان خشن و سخت نیست» (14)
***

د- توجه به مسائل روانی یتیمان

روزی مقداری عسل و انجیر از هَمدان و حُلوان برای حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آوردند.
امام دستور داد یتیمان کوفه را گرد آوردند، ضمن نوازش و محبت، با دست خود عسل و انجیر را بدهان آنان می گذاشت.
اصحاب گفتند:
یا امیرالمؤمنین علیه السلام، خودشان می خورند، چرا شما با دستان مبارک به آنان غذا می دهید؟
امام علی علیه السلام فرمود:
«امام پدر یتیمان است، این عمل را انجام می دهم تا یتیمان احساس بی پدری نکنند.» (15)
***

4- علم وراثت (نقش روحیات مادر در روان کودک)

در جنگ بصره یک روز حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام پرچم حمله را به دست فرزندش محمد حنفیّه داد، و فرمود:
پیشروی کن تا قلب سپاه دشمن را درهم بریزی.
محمد حنفیه حمله کرد، اما نتوانست پیشروی کند و برگشت.
امام علی علیه السلام به صورت نکوهش به او فرمود:
اَدْرَکَکَ عِرْقُ اُمِّک
«یکی از خصلت های مادرت را به ارث بردی»
***
چون پدر علی علیه السلام است چرا نباید محمد بن حنفیه خط شکن باشد؟
و ادامه داد که:
چه کنم؟ که مادرت فاطمه ی زهرا علیهاالسلام نیست.
سپس حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام پرچم را به دست امام مجتبی علیه السلام داد که رفت و پیروزمندانه بازگشت. (16)

پی‌نوشت‌ها:

1. منجم، از طریق ستاره شناسی پیشگویی می کند و کاهن (غیب گو) با کمک گرفتن از شیطان و جن خبر می دهد، می گویند شخص مورد نظر عفیف بن قیس برادر اشعث بن قیس بود.
2. خطبه ی 79 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
3. امالی صدوق ص 338، و خطبه 79 نهج البلاغه معجم المفهرس
4. حکمت 26 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
5. حکمت 91 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف،- و- حکمت 197 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
6. حکمت 265 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
7. بحارالانوار ج 41 ص 29
8. بحارالانوار ج 41 ص 29
9. حکمت 193 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
10. حکمت 234 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
11. حکمت 256 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
12. حکمت 350 نهج البلاغه معجم المفهرس مؤلف
13. شرح ابن ابی الحدید ج 20 ص 291
14. نهج البلاغه اواخر نامه 31، و وسائل الشیعه ج 14 ص 120، و روضه المتقین ج 13 ص 75
15. بحارالانوار ج 41 ص 123.
16. تتمه المنتهی ص 17، و شرح ابن ابی الحدید ج 1 ص 243

منبع:دشتی، محمد، (پائیز 1388)، امام علی (ع) و علم و هنر، قم، انتشارات امیرالمؤمنین علیه السلام، چاپ سوم.